Yanchaj ti’ jump’éel chan kaajtale’ juntúul xnúuk yéetel óox túul u yáabilo’, lela’ k’uuch u k’iinil u bin u yaalkat u suerteo’. Chen junp’éel k’iin ka’ sáaschaje’ ka’ tu ya’alaj yáax paale’ túun bin yaalkat u suerte’, tu cha’a u yo’och k’eeyem, ka’ ku bin, u bin, ichil u bine’ ka’ k’uuch yiiknal jump’éel chan jaltun, ka’ je’eli’ ka’ ku puuk’ik u yo’och k’eeyem, ka’ ku janaj, ka’ tu yu’ubej táan u taal u yook’ol juntúul champal ka’ chikpaje’ juntúul xúunan yéetel u champal ka’ tu ya’alaj.
– Bix túun xi’ipal, ¿tu’ux ka bin?
– Tin bin in waalkat in suerte’.
– Pues talvez a jook’ol yéetel, je’el waa a jáan maajantik ten le a chan lúuch utia’al in ts’a’ik jump’íit ja’ te’ champala’.
– Lelo’ míin ma’ táan, asab looch’ yéetel a k’ab ka’ ts’áati’.
– Leti’e’ ma’ u yóojel le x-ko’olelo’, x-ki’ichpam ko’olel biil, le chan paalo’ ki’ichkelem yuum.
– Pues ma’alob hijo, – ki’ le xko’olelo’ ka’ binij.
Ma sáame’ ka’ líik’e’, ka’ ku bin, ku bin, ka’ k’uuch ti’ jump’éel kaaj’, ka’ tu yiilaj nojoch chíich, ka’ k’aata’ ti’e ¿tu’ux ku bin?
– Ka’ tu ya’ale’, túun bin u yaalkat u suerte.
Nojoch chíiche’ tu ya’alaj:
– ¡Xéen túun yiknal rey, te’elo yaan meyaji’!
Ka’ k’uuch yiknal le reyo’ ka’ t’aanaji, ka’ a’alati’ tumen reye’ yaan meyaj, le máax ku kaxtik flor de Olivane’ ku ts’o’okol u beel yéetel u x-t’uup hija rey.
– Pues ma’alob, je’el in kaxke’.
Ka’ jóop’ u máan u kaxtej, ku yiilike’ ma’ túun kaxtik. Ts’o’ok u máan k’iin beyo’, ka’ tu ya’alaj chúumuk paal xane’, táan u bin o korrerte’ u suerte’, ka’ meyajta’ u yo’och waaj yéetel u yo’och k’éeyem, ka’ ku bin u bin, chen ichil u bine’ ka’ k’uuch teej jaltun tu’ux máan u suku’une’. Je’elo’ ka’ je’eli’, ka’ ku puk’ik u yo’och k’éeyem, ka’ jo’ok u janaj, chen ka’ tu yu’ube’ táan u taal u yook’ol juntúul champal ku k’uuchul tu yiknale’ ka’ tu yiilaje’ juntúul x-ko’olel yéetel u champal, ka’ a’alati’e’:
-¿Túun ka bin beya’ hijo?
– Tin chan bin in correrte’ in suerte.
– Aaan, pues talvez a k’uuchul tu’ux yaan meyaj.
Le ko’olelo’ ka’ tu ya’alaj:
– Ma’ túun táan jaan tsíik ten a luuch in maajanto’, uti’al in maatik jump’íit ja’ te’ jaltuna’.
– Ka’ núuka’ ti’e’.
– In wa’alike’ míin ma’, ¿bix a wóol? Looch’ yéetel a k’ab.
– Pues ma’alob.
– Ka’ jook’ u looch’ik le ja’o’, utia’al u tsa’te’ champalo’.
– Ka’ a’alab ti’e, pues ma’alob hijo, talvez a jóok’ol yéetel la ba’ax ka’ bin a meyajto’.
Ka’ ku bin, u bin, ka’ k’uuch xan te’ kaaj tu’ux k’uuch u suku’une’, ka’ tu yilaj nojoch chíich, ka’ k’aata’ ti’e.
– ¿Tu’ux túun ka bin beya’ áabil?
Ka’ tu ya’ale’. – Chen tin bin korrerte’ in suerte’.
– Tu nuukaj nojoch chíiche’. – Pues xeen tu yiknal rey, te’elo’ yaan meyaji’.
Ku k’uuchle’, ka’ a’ala ti’ tumen reeye’. – Yaan meyaj, waa ka’ kaxtik flor de olivane’ ku ts’o’okol a beel yéetel in x-t’uup hija.
Ka’ tu ya’ala’ chúumuk paale’, – bixe’ míin kaxka’, ka’ jook u máan u kaxtej. Sáamsamal u jook’ol beyo’ chen ba’ale’ ma’ túun u kaxtiko’, ts’o’ok u maan k’iin beyo’ ka’ tu ya’alaj j-t’uup xane’ túun bin.
Chen ba’ale’ leti’e tu máanaj jump’éel vino, ka ku bin, u bin, táats’ak yóok’ol le jaltun tu’ux máan u suku’uno’obe’, chen ka’ xan tu yu’ubaje’, táan u taal u yóok’ol le champale’, ka’ kooj le xuunan yiknalo’. Ka’ a’alab ti’e.
– ¿Túun ka’ bin beya hijo?
– Chen tin bin in korrerte’ in suerte’, – ku ya’alik j- t’uup.
– Ma’alob ka nuukab ti’. – ¿Je’el waa a tsíik ten a chan luuch in maajant uti’al in tsíik ja’ te’ champala’?
Dios mio ¿bix a wóol? – kiij t’uup, ma’ táan a wilik le jach síis ja’o’, ka tu jiilpaytaj u yo’och vinoe’ ka’ tu waach’aj, ka’ tu ya’ale’:
– Je’ela’ ts’áati’. – Pues ma’alob hijo, paatikin tsaik jump’íiti’, – laaj tsaati’ ku ya’alik j- t’uup.
Ka bin tu puuk’aj u yo’och k’éeyeme’ ka’ xan tu tsáajti’ le xuunano’.
– Je’ela’ mamich úuk’ej, kuxkintabaj xan.
– Ma’alob hijo, pa’atik in maatik a wo’och k’éeyema’. Ts’o’ok u yuuk’ik ka’ tu ya’alaje’.
– Ma’alob hijo, ja’alibe’, liik a bina’, le flor de Olivane ku ya’albil a kaxko’, le ken jo’ok’ech wáay jo’ kaaje’ chen leti’ ken a wiil u k’aaxi’.
– Yaan; ten a’aliktech, teech ka’ bin jook’ol yéetel a suerteo’.
– Ma’alob mamich, – ku ya’alik.
Táan u bine’ ka’ k’a’aj u luuch ti’, ka’ tu yiilaje’ tu tséel le jaltuno ti’ yaani’, chuup yéetel u k’éeyemi, ka’ tu túukultaje’ ki’ichpam ko’olel biil yéetel ki’ichkelem yuum tu yiilajo’, ka’ tu cha’a u vino’, ka’ túun tu yuuk’aj le k’éeyemo. Chen ka’ tu yu’ubaje’ túun k’aay juntúul chan ch’íich’ “ tsuutsuy yeem” “ tsuutsuy yeem”.
Chan tsuutsuy wi’ijech waale’, – ku ya’alik. Bey túuno, ka tu jo’osaj u xíixe’ le k’éeyemo ka’ tu tsáa’ tu tseel le jaltuno’.
Ka’ ku bin, u bin, ka’ k’uuch te’ kaajo’, ka tu yiilaj nojoch chíich. Ka’ k’aata’ ti’.
– ¿Tu’ux ku bin? – Ka’ tu ya’ale’.
– Chen tin chan maan in korrertin suerte’.
-Aaaan, pues te’ yiknal le reey a bino’, te’elo yaan meyaji’, túun kaxtaj jump’éel klase flores ti’, le máax ku kaxtiko’ ku ts’o’okol u beel yéetel u x-t’uup hija.
– ¡Aaayy lelo’ chíich, jach je’el in kaxtike’!
Ka bini’, ku k’uuchele’ ka’ tu t’anaj rey, ka’ a’alati’e.
– Yaan meyaj, wa ka’ kaxtej flor de Olivane’ kin ts’o’oksik a beel yéetel in x-t’uup hija.
– Ma’alob sáamal in kaxtik ku t’aan j-t’uup, – je’el in jóok’ol in kaxte’.
Ka’ sáaschaje’ ka’ jóok’ij, ka’ bini’, leti’e u yóojel yaan tumen a’alan ti’ tumen le ki’ichkelem yuumo’. Ka’ k’uuch te’ jo’ kaajo’ yaan, sak muuk’en, chen leti’ yaani’. Ka’ tu kaachaj u p’ooche’ ka’ tu machaj, kak u taal u tsíimin te’ bejo, ka’ iilab tumen u suku’uno’ob leti’obe’ táan xan u maan u kaxto’ob, j-t’uupe’ ka’ tu ya’alaje’ sáam u kaxte’.
Taanili’ u tselko’ob jaal beje’, ka’ tu tsúunk’abto’ tu kaal le floreso’ ka’ kiimij ka tu paanajo’ob le lu’umo’, ka’ tu múukajo’obi’, ka bino’ob. Ka’ k’uuch’o’ob tu najil reye’ ka’ tu ya’alajo’obe’, sáam u kaxto’ob. Chen ba’al tune’, túun pa’ataj j-t’uup ma’ tu taaj, ts’o’okole’ bix kun taaj, sáam u kíimso’, pues ka’ a’alab ti’obe’ yaan u yúuchul le ts’o’okol beelo’, ma’ tu xáantal, a’alalti’ob beyo’ yóosal u yiilal wa je’el u suut j-t’uupe’, sáamal wa kaabeje’.
Chen bey u máan k’iino’, le kaxan wakaxo’ ka bin tu meyaj, ichil u maan u kaxtej le wakaxo’obo’ ka’ k’uuch yiknal junkúul jatsuts’ flores, jach máan jatsuts’ ma’ tech u yilik, ka’ tu cha’e, ka tu yúustaj ka chúun u k’aay beya’:
– ”Aay vaquerito no me soples, no me soples de llorar, pedro y pablo me han matado por causante de la flor de Olivan”.
– Puta madre ku ya’alik j-kaxan wakax, beora’ ken in biis ti’ reya’.
Ka’ k’uuche’ ka’ tu ya’alaj ti’ x-reeynaj.
¿Tu’ux yaan kin wil bixi’? – Ku ya’alik nuxi’ rey, ka’ tu yúustaj.
– “Aay suegro mío no me soples, no me soples de llorar, pedro y Pablo me han matado por causante de la flor de Olivan”.
– Che’ k’ampel ¿tu’ux yanech?, ko’oten a wúustej. – Ki’ nuxi’ rey.
– Nuxi x-reeynaj ka’ xan tu yúustaj.
– “Hay suegra mía no me soples, no me soples de llorar, pedro y Pablo me han matado por causante de la flor de Olivan”
– Ave mariia, leti’ le t’uup kiinsa’abe’, ¿tu’ux taaj wiilaj? – Ku ya’alaj ti’ kaxan wakax.
Ti’ lelo’ ka’ k’uuch u x-t’uup hija rey, ka’ xan tu yúustaj.
– “Esposa mía no me soples, no me soples de llorar, pedro y Pablo me han matado por causante de la flor de Olivan”.
– Aan ¡leti’ yuum! ¡óotsil j-t’uup! – Ko’onex iile’.
– Ka’ k’usa’ab tu’ux yaan le chan floreso’ ka’ ku páanko’ob le lu’umo’, ka’ tu yilo’obe’ je’el kóolk’ale’, líik u kóolko’ob.
– Aaan, ki bin, – túun yakam óotsil j-t’uup, túun kuxtal.
Líik u ka’ kóolko’ob, tu jach joko’obtune’.
– ¡P’íitiin! – Ka’ jóok’ j-t’uup. Sáam kuxak.
Ka’ túun tu ya’ale’ u su’ukune’, – ¡kiinsej!
– Ka’ a’ala’ ti’e pues ko’onex. Ka’ ustil u jóosa’a j-t’uupe’, kak ku bino’. – Leti’e sáam ganarnak.
Ka’ k’ucho’obe’, ka’ tu ya’alaj nojoch reeye’ ka’ juntartak u che’il jump’éel ta’an te’ chúumuko’ uti’al chan tóokej, ts’o’ok u muulkintaj le che’obo’, ka t’aan tu láakal le kajnalo’ob uti’al u cha’anto’ob bix u yéelel le ta’ano’, tu jach chookwil le k’aak’o’ ka’ ch’uya’ab Pedro yéetel Pablo kaj láaj pu’ulo’obi’. Ts’o’ok u yéelelo’obe’ ka’ tu ya’alaj reeye’ ka ts’o’oksak u beel j-t’uup yéetel u hija, le rey túuno’ tu k’uubaj u náajil ti’ j-t’uup yéetel u tak’in tumen tu ganartaj beyo’, bey ts’o’okik le chan tsikbala’.
Relató: Domingo Arceo Ucán.
X-Cohuo, Valladolid, Yucatán.
Recopiló y tradujo: Felipe Kuyoc.