Fotograma editado: Jaime Magaña.

Paal ku ko’onol ti’ kíisin.

Lela’ juntúul chan paal ku k’aabatik Antonio, jach katolico, jach  máan inteligente, chen u jóok’ok tu xook ku bin tu parquei’ u  kajal tu’ux ku bo’otal cinco seentabos yóosal u meyajtik u ts’íib u yéet palalilo’obo’. Chen k’uuchuk tu najile’ ku jaanaj, ken ts’o’ojke’ ku bin u máan jump’éel kib ku t’aabik ti’ u saanto’, San Antonio. Chen ba’axe’ u yuume’ jach joykep, ma’ tech u meyaj.  Chen jump’éel k’iinake’ ka’ tu ya’alaj u yatan beya’:

– xíib mix si’ yaan to’on; ka tu yu’uba’ le máako’ ka tu ch’áa u baat ka’ ku joop’ u bin.

Mix chúumuk kaaj ts’o’ok u k’uuchle’ ka’ ku ya’ak  beya’ , wa kin wiil le kíisino’ maas kin láan kóont in hijo ti’, tu ya’alik ba’aj beyo’ leti’e túun bin, túun u jok’ol jo’ kaaj.

Jach líik u jook’ol te jo’ kaajo’ ka tu yiilaj u tiip’il juntúul chak máak, leelets’ki’ tak u tsíimin, bey ooroe’; ka’ a’ala’ ti’e’:

-¿ túun ka bin beya’ amigo?

Le máake’ ka’ tu núuktaj:

– chen tin jaan bin si’.

Ka’ k’aata’ ti’e’ :

– ¿ba’ax túun taaj wa’alaj tu chúumuk a kajale’?

– Mix ba’al, ku ya’alik.

Le kíisino ka’ tu a’alati’e yaan pues ¿ma’ k’aajantechi’?

– Aaan wa  leti’e ka wa’ako’, tin wa’alaj wa kin wiil le kíisino’ je’el in kóonik in hijo ti’e’.

– Aan bueno, wa leti’e je’elo’ pues lelo’ téen, je’el in máanik teche’, ¿báajux ka wa’alik?

Le máako’ ka’ tu núuktaj beya:

– pues ma’ in woojel báajux beya’.

Le kíisino’ tu ya’alaj:

– wa beyo’ ka’abet u táasa’al teche ka’ap’éel u karretai’  taak’in.

Ka’ tu koolaj u ts’aap taak’in míin yaan taak cinco mil wa diez mil, ka’ a’ala’ti’e je’ela:

– xeen a máan a si’o’.

Le maáko’ tu ya’ale’ :

– ma’alo’ob.

Ka’ tu tsa’ tu boolsa’ ka’ bin u máan le si’o; ka’ k’úuch tu yotoche ka tu púulaj u si’, ka’ a’ala’ ti’ tumen u yatane’:

– ¿túun taaj jáan cha’a le si’o’? ¿míin ma’ binechi’?

– Aan tin bin ka’ache’ ka’ k’aajten yaan jump’éel chan k’aax p’aatan to’one’ ka’ tin láan kóontaj.

– ¿Tu’ux yaan u tóojo’?

– Je’ela.

Ka’ tu jo’osa’ le taak’ino’ ka tu ts’áa ti’ u yatan. U yatane’ ka’ tu cha’e’, chen ba’ale’ leti’e ma’ u yóojeli’.

Ka’  u’ul chan Antonioe’ leti’e ka bin tu taan u saanto’e, ka’ a’ala’ ti’e:

– Chan Antonio, hijo. Sáam kóonkech ti’ k’aak’asba’al, ka’abej u tasa’al a tojol,  chen ba’ale ma’ túuklik, ma’ táan a p’aatali’ téen a’alik tech.

Ts’o’ok u yaak’altaj beyo’, le wíinko’ ka’ ku túuklik, bix ken ya’al ti’ u yatan, ka’ tu ya’alal ti’ le óotsil xko’olelo’, ka’ ku túuklik, túun k’aas óok’tik u hijo. Sáaschaj beyo’ mix túun yuuk’ul, mix túun janaj; ka’ tu ya’alaj chan Antonioe’ janen mamacita.

– ¿Ba’ax ka túukultike’ex?  Ma’ chen túukultike’ex mix ba’aj.

– Leti’e ¡ba’anten ma’ u ya’alik, tumen sáam t’anak yéetel ki’ichkelem yuum!

Ts’o’ok u maan óoxp’éel k’iin beyo’, míin yaan las doce tu chúumuk k’iin ka’ tu yu’ubo’ob túun taal u juum le karretaso’.

– Heeey ,

– Hoola, jeel le taak’in tin táaso’ona’, leti’ u toojol le Antonio’.

Éensabij ka’ ts’aapti’ob, ya’abkach.  Ba’aj; ka’ a’alati’e.

– Ka’abej in taalo’on cha’e’.

-Ma’alob kin bin le máako’.

Ts’o’ok u laaj bino’on túun bine’, ka u’ul Antonio tu xook. Ka a’ala’ ti’e ts’o’ok u taasa’al a toojol, ti’ a yuume ts’o’ok u kóonikech. ka tu ya’ale’:- ma’alob, je’el in bine’ ma’ sáasajakeni’, ka’ bin u t’aab u kib ti’ u santo’, ka’ a’ala’ ti’e:

– le chen táako’ob ka’abeje’, ka’ wa’alik ti’obe’ ma’ t’aan a jaan bin, je’el in taal tin juune’ kech ti’ob.

– Wa ku ya’aliko’otech ma’ kaxtik u beelile’ ka wa’alikti’obe. – Je’ele’, je’el in kaxke’ tu xóot le rueda ken taalo’.  – Bey a wa’alik ti’obo’ ki’ ki’ichkelem yuum.

Jach óoxp’éel k’iin a’alak ti’e, jach las 12 tu chúumuk k’iin ka k’uuch le karretaso’obo’, ka’ t’anajo’ob, ka’ jook’ ya’alkab chan Antonio.  – Ka’ a’ala’ ti’e

– Ko’ox túun chan Antonio, ts’o’ok in taalo’on cha’ech, ka tu ya’alaj:

– míin taaj, aastan ka’abej in taaj.

– Man a kaxtik tu’ux, – ku ya’ala’ ti’.

– ¡Bixe’ míin kaxka’! Tu xóot le rueda ken taalo’, je’el in taale’, je’el in kaxkej, beorae’ míin taaj xéenex. – Teerko sáam p’aatak de saantoi’ beyo’.

Pues ka bino’ob.  Ku maan óoxp’éel k’iin beyo’, leti’e ka’ ooktun yiknal le santo, ka’ ts’aab jump’éel chan lool yaanal u yaak’, ka a’alab ti’ tumen le santo’:

– Le ken k’uch’kecho’ míik ta’akech óokoj.

Ka wa’alike’, -chen binech bo’ol p’aax.  Wa túun ya’alik u machkecho’obe’ ka resaartik jump’éel oración, -míik ta’akech óokoj.  Tumen wa óokeche’ yaan u machkech’o’ob, -ku ya’alti’ tumen u santo’.

Ka’ k’aatik báajux a p’aaxo’, wa tu ya’ako’otech ka óojkech a wiile’ mix ta’akech óokoj, ka waalik ku tsíibto’ob tech.

Le ken pu’uluk tech le ju’uno’, – jaawa ken u meentej. Miik a máachej, chen a wiile’. – Ma’alob ki chan Antonio.

Túun bin te beejo’ ka’ tu yiilaj Marcos, túun bin xan, chen ba’ale’ leti’e tu jun tu kóonubaj, – u ya’alme’ sieen wíinik ken u kíinse’ ku yanta’al ya’abkach taak’in ti’, chen ba’ale juntúulili’ tu kíinse’ ka yanchaj u taak’in ti’.  Le olale’ yanchaj xan u bin k’uub cuentaj.

Túun bino’on beyo’ ka’ k’ucho’ob tu’ux ku xa’aypalo’obo’, ka’ a’alti’ tumen Antonio, teche’ te’ ka bina’; ¿te’elo’? ki Marcos.

– ¿Ba’ax túun k’aak’i’ lelo’? Ku ya’alik.

– Ka’ a’ala’ ti’e’.

– Lelo’ u k’aak’i’ tu’ux ku kinsaj, kíinsaj wíiniko’ob.

– ¿Lelo’?, ki Marcos, túun tuuch’pik, leem ki ka’ éel jump’éel u yaal u k’ab, tumen chen juntúulili’ máak u kíinsmaj, beyo ka binij.

Ka’ k’uuch Antonio.

Buenos días, -ki.  -Buenos días.  -Ka’ nuukta’abti’

– ¿Pues taaj kaxtan Antonio? Bix míin kaxtik.

– Wa tin wa’alaj techi’, je’el in táale’.

– Óoken túun hijo, óoken, óoken janaj ku ya’alti’.

– Ma’ tene’ taalen bo’ol p’aax, mix taalen janli’.  – Ku ya’alik.

-Pero ¿bix ka meyaj wi’ijech?   – Óoken janaj, ts’o’okole’ kik meyaj.

– Ma’ tene’ taalen bo’ol p’aax,  – Pues óoken ku ya’alti’.

– Ma’ tene’ mix tin wookoj.  – Mache’ex bix ma’ táan u yookola’.

-Míik a machene’ex tumen je’el in beetik te’ex loobe’.

– Mache’ex ki le nuxi’ kíisino’.

Le ken yootak machbile’, ku resartik le oraciono’, ku lúubul tu láakal le k’ak’asba’alo’obo’: ¡paajch’an! ¡paajch’an!  ku bin le kíisino’obo’, ka’  lu’ub tak le u nojochilo’obo’ taan kachak tak u bakelo’ob.

Le ka súunaj tu yóole’ ka tu ya’alaj:

– ¿Táan a wiilik ba’ax taj beetaj chan Antonio? Hijo buka’aj ba’ax ts’áa a meetik to’on, óoken. – Ma’ ki, tene’, chen taalen bo’ol p’aax.

– Pues ja’alibe’, ts’o’ok a bo’otik a p’aax, táan a bin, pa’atik in tsa’ik tech u ju’unil, ka líik’ k’ak’asba’ale’ ka bin u cha’e’ u ju’unil, je’ela’, óoken a cha’e’, je’ela’ ku ti’ichi’ti’.

– ¡Puulten waye’!  – Ki Antonio, tumen u yojel waa ku maache’ ma’ táan u beytal u ka bin tu yotoch, náak y yóol kíisine’ jiiin ka tu puulaj ti’.  Antonioe’ ka tu yiilaj bixe’ ka’ tu ts’íibtaj tu áanalte’.

– Je’elo’ p’aatak,  ts’o’ok in cha’ik beyo’.

– Ma’ Antonio je’elo’ cha’e’ ku ya’alti’.

Bueno ku yilik túun beyo’ ts’o’ok u laaj kíinsik tu láakal le k’ak’as kíisino’obo’ ka tu chan juupajbin u pool tu kúuchilo’obo’, ku yu’ubike’ te’ juum ya’abkach mejen palalo’ob óokoltano’obi’ ka a’alabti’e:

– ¡Antonio, paal! ¡cha’on! ¡cha’oni’!

– Jok’ene’ex, xéenex.  – Ki bin.

– Yiiiiiiim la jok’ob, laaj mejen palomao’, ka bino’ob.

Juntúul le k’ak’asba’al ma’ kiimko’ ka tu ya’alaj.

– Táan wiilik chan Antonio, taak aálak’ak’e’, sáam a laaj cha’e.

– Ka tu ya’alaje’.

– Tene’ chen taalen bo’ol p’aax.

Ka’ túun ku súut. Beybin u yóole’ ma’ úuch xi’iki’, ts’o’okole’ jun ja’ab xi’ik.  Ka’ k’uuch tu yotoche’ jach túun meyajta’ u kabo de año, u na’e  táan u chook’kubaj u meek’e, ka a’alti’e:

– Ma’ me’ekene’ex paatiki’, tsin k’uuchul, ts’aaten tiempo, ka’ óok yiiknal le chan santo utia’al ka’, ka’ súutuk chen cristianoile’, túun ka’ cha’abal le chan loolo’ ka’ ook u na’ ka’ tu chuuch meek’taj, ka’ tu tsu’utsa’; le ka óok tu yotoch ka’ateno’ chíital tu beetaj, le kaj weeno’  mix kaj aaji’, kíimij tu meetaj.  Bey ts’o’okik u tsíikbalil chan Antonio.

 

Relató: Domingo Arceo Ucán.
X-Cohuo, Valladolid, Yucatán.
Recopiló y tradujo: Felipe Kuyoc.