X–toop’: le xtoopo’ku k’aabetchajal ti’ u jetsméek’tal mejen xiibo’ob, bey xan u ti’al mejen ch’úupalo’; lela’ ku t’óoxol ti’ tu láakal le máako’ob yaano’obo’ ku tsejiko’ob, ts’o’okole’ yéetel u sóole’ ku ch’iniko’on le chan paal ku jetsmeek’talo. Le x-tóop’o’ ku ts’áabla ti’ le meyaja tumen yáan u túukulile’ le chan páalo’ yáan u tóop’ol u na’at .
K’aj: lela’ juuch’bil ixi’im, ku ch’uulal yéetel kaab, ku pa’atal bey mejen wolise’ ku ts’áabal yóok’ol le mayak’che’o’. chen tun jo’o ku yúuchul le jestméek’o’ ku ts’áabal tu chi’ le chan paalo’, ku túukultale yóolaj u séeb u k’aajal u yiik’.
Chakbil je’: le je’o’ ku p’áayal yóolaj u beytal u ts’áabal tu chi’ le chan paal ku jetsméek’talo. Lela ku yáalale’ yolaj u je’k’ajal u na’at le chan paala’.
Wa chan ch’úupale ku ts’áabal púuts yéetel nook’ yóok’ol le mayak’che’o’, bey bino’ chen nojochajak le chan paalo’ yáan u kanik chuuy. Bey xan ku bisa’al iknal le k’oobeno yóolaj u kanik pak’ach’ chichan. Ku ts’áabal míis ti’ u maache’ bey bino’ seeb ken u káan míis. Jach máan suuk u ts’a’abal jump’éel pik’il juun yéetel jump’éel ch’íilib ts’íib ti’olal le chan paalo’ yáan u kanik xook, wa yóolaj u meyaj yéetel le nukulo’oba’.
Ti’ mejen xíibo’obe’ ku ts’áabalti’o u xlobche’o, u máaskabo’, jump’éel bat, bey bino’ yáan u kaniko’ob meyaj ich kool. Bey xan u ts’áabal ts’oon u macho’ob yóola’ bin u kaniko’ob u kíimso’ob le balche’ob yano’ob te’ k’aaxo’. Ku k’aaxal tak’in tu teep’el yóolaj u kanik u najalte’ le tak’ino’; beyxan suuk u ts’áabal le pik’il juun yéetel le ch’íilib ts’íibo’ tumen yáan máak a’ake’, beyo’ chen nojochajak le chan paalo’ jeel u kanik ts’áa xooke’.
X-Cohuo, Valladolid, Yucatán.
Recopiló y tradujo: Felipe Kuyoc.