Ku tsibalta’ale’ ka’ach úuchilake’, chen u tuukult u ts’o’okol u beel juntúul máake’, ya’ab juntenele’ u yuumo’ob kaxtik u nuup, bey y yúuchul yéetel le xi’ipalo’obo’. Le otsil xi’ipalalo’obo’ ma’ táan u beytal u k’uuxilo’ob tumen bey súukilo. kex wa le xi’ipal uts tu yich u jeel x-ch’úupal, chen ba’ale’ u yuumo’obe’ ma’ uts tu t’ano’obi’, ma’ táan u beytal u cha’ikbejl le ts’o’oko beelo’. Le je’ela’ chen u chúunul, tumen le xi’ipal yéetel le ch’úupalo’ yaan u meyajtiko’ob ya’abkach ba’alob kun tsaabil tumen u éet láak’ob.
U yuumo’ob le x-ch’úupalo’, yaan u tsaáko’on núukuch meyajo’ob ti’ le xi’ipalo’, yáaxile’ yaan u tuxtiko’ob u ch’ak jump’éel nuxi’ che’ utia’al ku si’intej, ts’o’okole’ ku bisik tu yotoch u xba’al. Chen k’uuchuke’ yaan u t’anal janal tumen u na’ le x-ch’úupalo’,ku yéetsku’unasa’al to’obil u waajil bu’ulti’, chen ba’ale’ yéetel ya’abkach iik, yéetel xan jump’íit chokoj sa’. Waa le xi’ipal tu la laaj jantaj le ki’waaj tsa’ab ti’o, sáam ilikake’ jach xiib, je’el u beyta’al u ja’anilta’ale’. Yaan k’iine’ le xi’ipalo’obo’ ma’ táan u meyajtiko’ob le ba’ax ku ya’alal ti’obo’, wa beyo’ ma’ táan u beeytal u ts’o’okol u beel.
Bey xan ti’ le x-ch’úupalo’ yaan xan u tsa’abal ya’abkach ba’al u meyajt tumen u yuumo’ob le xi’ipalo’, ya’axe’, chen jump’éelel u k’iinil Domingoe’ yaan u bin tu yotoch u yuumo’ob le xi’ipalo’, chen k’uuchke’ yaan u chaakik jump’éel ki’ki’ janal. U meyaj le x-ch’úupalo’ u utsil tseentik tu láakal le u’ulabo’obo’, le xi’ipalo’ leti’ ku ya’alik wa ki’ le janalo, waa jach ki’ tu yúubaje’ yaan u yúuchul le ts’o’okol beelo’ ma’ u jach xantalo’. U je’el ba’al ken u meyajt le x-ch’úupalo’, yaan u p’o’ik u nook’ le xi’ipalo’, ts’o’okole’ ku k’uubik ti’ u na’ le xi’ipalo’, lela’ yaan u jach utsil iltik wa sakunsa’ le nook’o, wa tu ya’alaj la utse’ yaan u yúuchul ts’o’okol beel.
Uti’al u chúunsa’al u meyajile’ u yuumo’ob le xi’ipalo’ yaan u kaxtiko’ob u jeetsulil le ts’o’okol beelo’, le ma’ax ku k’aamik le meyaja’ yaan u t’aan utsil yo’osal u paalilo’. chen ts’o’okok u tsa’ako’ob u t’aanil, yaan u tsa’ako’ob u k’iinil u bino’on u k’áato’ob u k’ab le x-ch’úupalo’. Le xi’ipalo’ yáaxile’ yaan u susutankil u xiimbalt le x-ch’úupalo’. Bey túuno’ chen ichil susutankil tu yotoch le x-ch’úupalo’ yaan u ya’alal ti’ jayten ken u meyajt le k’áatbalo’, yaan k’iine’ u yuumo’obo’ ku ya’aliko’obe’ kanten ku bin yéetel jeetsulo’obo’ u ku k’a’aso’ob le chan meyajo’. Ichil u bino’on xiimbalt beyo’, le xi’ipalo’ yaan u bisik ch’uujuk ja’, ch’uujuk waaj, suuts’ ja’, chaamal yéetel mejen jats’uts mejen ba’alob. Tu láakal le ba’alo’oba’ ku meyajta’al yóolal u tsa’abal nib óolal ti’ yuum k’uj tumen le tankelem wiiniko’obaj tu túukultaj u ts’o’okol u beelo’.
Chen náatsak u k’iinil le ts’o’okol beelo’, tu yotoch le xi’ipalo’ ku chúunsa’al u meyajil, ku laaj míista’al u bak’pach u yotocho’, yóosal bin beyo’ jats’uts kun ilbij tumen le u’ulabo’obo’, bey xan uts kun u ilbij tumen le ka’a yuumo’obo’. Chen p’aatak jump’éel k’iin u bin yúuchul le ts’o’okol beelo’ yaan u kinsa’al juntúul k’éek’en utia’al u meyajta’al u jaanli’, suka’ano’, bu’ul yéetel tsáabil bak’ yéetel xan u ch’uujuk ja’i’; u jéel u bak’el le k’éek’eno’ yaan u k’a’abetchajal uti’al ka meyajta’ak u box k’oolil.
Le janaj je’ela jach súuka’an u meyajta’al ti’ le k’iino’ beya’, bey túuno’ ti’ le ts’o’okol beela’ yaan u síibil le box k’oolo’. Chen ba’ale’ u meyajile’ ma’ chen ch’a’abili’ yaan u chukpajal a wóolti’, ma’ ya’abkach máak u yóojel u beet le jaanla’, le máax u yóojelo’ k’a’oltan bey x-k’oox, tumen le máak je’ela’ jach u kanmaj u beetej.
Le máak je’ela’ u meyaje’ u yilik ka meyajtak uts le janalo’, yaan u ya’alik ti’ le u’ulabo’obo’ ti’al ku meyajto’ob le pibo’, ku bin xan yéetel le x-ko’olelo’obo’ utia’al ku kíimso’ le ulumo’obo’ yéetel le xkaaxo’obo’, utia’al ka xi’ik ichil le janalo’. Chen ts’o’oksak tu láakal le meyajile’, ku láaj tsa’bal ti’ le kuumo’obo’ u maaytani’ le box janalo’ yéetel u xáak’ilo’ob. U tia’al ka bisak te’ pibo’ ku t’aanal le xíibo’obo’ yóosal beyo’ u peesiko’ob le janalo’, ken chúunuk u chokotalo’; le j-k’ooso’, wa ku yilik láaj uts yanike’ ku ya’alik ka mu’ukuk le pibo’, beyo’ chen ku pa’atal u sáastal ka xi’ik jaalbil.
Bey túuno’ k’uuch tu k’iinil le ts’o’okol beelo’, yáaxile’ ku k’uuchul le xi’ipal tu najil k’ujo’ utia’al u pa’atej u k’uuchul u x-ba’alo’; u yuum le x-ch’úupalo’ yaan u k’uubik u paalo’ tu táan le yuum k’ujo’, tu’ux ken ya’al wa jayp’éel t’aan, ti’ lu ja’ano’. Tu yotoch le xi’ipalo’ yaan u káananta’al le janalo’ u tia’al ma’, beyo’ ka síibik jantbil tumen le u’ulabo’obo’.
Chen k’uucho’ob le ts’o’okoj beelo’obo’ ku chunsa’al u chan k’inbesajil, tu’ux ku síibil su’uts’ ja’, chujuk ja’ yéetel le ki’ waajo’, box janal. Chen ts’o’ok le k’inbesajo’ ku muuch’kubao’ le compatsilo’obo’ utia’al ku tsoolo’ob ma’alob t’aano’ob ti’ le tumben ts’o’o’koj beelo’obo’, utia’al ka u biso’ob jump’éel ma’alo’ob kuxtal yéetel ya’abkach yakunaj, beyo’ chen yanak u paaklan t’ano’obe’, je’el u beytal u bino’on yiknal u jeetsulo’ob utia’al ka tso’olok u xikino’ob. Bey túuno le tumben ts’o’okoj beelo’ yaan u bino’ob tu tumben otocho’ob tu’ux ken u chúunso’ob jum’p’éel tumben kuxtal. Le xch’uupalo’ yaan u pa’atik ochop’éelel k’iin ts’o’okok u beel u tia’al ka xi’ik u ximbat u laak’ob, wa ma’ u beetik beya’, ku ya’alale’ mix bik’in u kóotsol ti’ u na’, ts’o’okole’ sáamsamal ku taktak u bin u p’aatal yéetel.
Relató: Domingo Arceo Ucán.
X-Cohuo, Valladolid, Yucatán.
Recopiló y tradujo: Felipe Kuyoc.