Tu káajil Sabane’ ku beetal le ch’a’a cháako’ junp’éel súuka’anil ku beetal u tia’al u k’ata’al te’ yuumo’obo’ ka k’áaxak ja’ utia’al ma’ u kíimil le nalo’, bu’ul, chi’ikam, iis, ib, beyxan ku k’atal ka kuxak tu laakal le pak’al ku beeta’al te’ koolo’. Chen ba’ale’ ya’ab ba’al ku beeta’al utia’al u páajtal. Yaaxile’ le máax tukultik u betik ch’a’a cháake’ yaan u kaxtik bolontúul máak utia’al u yantajo’ob tu meyajil. Le chen t’a’anak le máako’ob ku takpajlo’obo’ ku tso’ololtio’ob ba’ax ken u biso’ob tu k’iinil.
Le bolontúul máak ku t’a’analo’obo’, le chen k’uchuk u winaalil ku yúuchulo’. Tu ak’abile’ le ku takpajalo’obo’ ku bisiko’ob junwóol k’eyem, chamal, kib yéetel chumuk ch’ujuk bey xan le máax yan ti’ ki’ t’ambil yéetel ja’e’ ku bisik te’ kúuchilo’.
Ya’ab ba’al ku beeta’al te’ k’iino’obo’ le máako’ob ku takpajalo’ob te ch’a’a chaako’ chen ku biso’ob tu láakal le ba’ax k’a’ana’ano’. Ku p’atalo’ob te’ tu’ux ku beetbilo’, tumen yaan u je’elel u yanto’ob le j-meeno’ tumen tu yak’abile’ le j-meeno’ yaan u beetik le ku ya’ala’al “víispera” yéetel le máako’ob ku takpajalo’obo’. Bey xan le j-meno’ yaan u kajal u meyaj, chen okok u yak’abil tumen yaan u ya’alik te’ yumilo’ob le kolo’ wa le k’axo’. Bey tuno’ yan xan u k’a’axal u tasche’il tu’ux ku ts’áabal; tu kanti’its’il le tasche’o’ wa mayak’che’o’ ku ts’áabal ja’abin, yéetel tu yo’ok’ole’ ku ts’áabal sakab ti’ mejen luucho’ob, beyxan ku yu’uk’ul le balché ku ya’ala’alo’.
Way kaaje’ chen beeta’ak le ch’a’a cháako’ ma’ tech u cha’abal u naats’al x-ch’úupi’ tumen ku ya’ala’ale je’el u jats’al tumen u yik’al le yumtsilo’obo’ le beetik túune’ chen máako’ob ku bino’ob tu’ux ku yúuchul le meyajo’. Le chen sáaslake’ le atantsilo’obo’ ku bisiko’ob káax, juuch’, sikil yéetel xa’ak’o’ob uti’al u beeta’al le x-noj wajo’, ba’ale yaan xan u kaxta’al máax najil ku beetbil le k’oolo’ tumen te k’áaxo’ mix tan u beytal u bin le x-ko’olelo’obo’. Le beetik tuune’ ku kaxtiko’ob máax najil ku utskinbil le kaxo’ob, ku bisa’alo’ le chen ts’okoke’ le atantsilo’obo’ ku tuxtiko’ob bisbij le kaxo’ te kuuchil tu’ux ku meyaj le j-meeno’.
Le máako’ob ku takpajalo’obo’ letio’obe’ yaan u yantajo’ob leti’ob ku beetik le xnoj wajo’, yaan u ts’aiko’ob ta’ab ichil sikil, yaan u ki’ikunsiko’ob, le chen tajsa’ak le k’óolo’ ku bisa’al xanti’ob tumen yaan u k’u’ubul tu láakal le meyaj chen ts’ojko’, u tia’al u beytal u janta’al.
U ts’oke’ ku t’o’oxol jantbil yéetel tu laákal le máako’ob takpajo’obo’ ku k’ublanta’al juntúul káax, junp’éel noj waaj, u k’óolil, laj bey kuj ts’áabil ti’ le máaxo’ob takpajo’obo’. Chen ts’ojke’ ku ya’ala’al máax yiknal ku beetbil tu láak’ ja’abo’. Le j-meeno’ yaan u yutskinsik tu láakal le tu’ux úuch le meyajo’ tumen ma uts bin u p’aik xe’eki’. Beyxan le jmeeno’ le chen ts’o’okok u meyaje’ ku bo’ota’al, ku siibil le chok’ob ti’o’, ku bin tu najil. Ja’ab man ja’ab ku beeta’al chen ba’ale jejeláas u kúuchil yéetel u máax jo’olintik.
Saban, Quintana Roo, Mexico.
Investigó y redactó: Magdalena Poot Poot.